เตนาห ‘‘วิปสฺสนา มคฺคสฺส อาสนฺนานนฺตรํ นามา’’ติ ฯ ผลํ ปน นิพฺพานารมฺมณตฺตา กิเลสานํ ปชหนวเสน ปวตฺตนโต โลกุตฺตรภาวโต จ กมฺมมคฺคคติกเมว, กุสลวิปากภาเวน ปน เนสํ อตฺโถ ปเภโทติ วิปสฺสนาย ผลสฺส สิยา อนนฺตรตาติ วุตฺตํ ‘‘ผลสฺส ทูรานนฺตรํ นามา’’ติฯ ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ ปน อคฺคมคฺเค วุจฺจมาเน วิปสฺสนานํ อาสนฺนตาย วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อตสิตาเยติ น ตสิตพฺเพ ตาสํ อนาปชฺชิตพฺเพฯ ตาโสติ ตาสเหตุ ‘‘ตสติ เอตสฺมา’’ติ กตฺวาฯ โสติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนฯ ติลกฺขณาหตนฺติ อนิจฺจตาทิลกฺขณตฺตยลกฺขิตํฯ มนมฺหิ นฏฺโฐติ อีสกํ นฏฺโฐมฺหิ, ตโต ปรมฺปิ ตตฺเถว ฐตฺวา กิญฺจิ อปูริตตฺตา เอว มุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘น ตาโส นาม โหตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อตาสภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กลฺยาณปุถุชฺชโน หิ ภยตุปฏฺฐานญาเณน ‘‘สภยา สงฺขารา’’ติ วิปสฺสนฺโต น อุตฺตสติฯ

อุทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตวณฺณนา

[56] จตุนฺนํ ปริวฏฺฏนวเสนาติ ปจฺเจกกฺขนฺเธสุ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปริวฏฺฏนวเสนฯ รูปํ อพฺภญฺญาสินฺติ สกลภูตุปาทารูปํ กุจฺฉิตภาวโต ตตฺถ จ ตุจฺฉวิปลฺลาสตาย ‘‘ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน อญฺญาสิํ ปฏิวิชฺฌิํฯ อาหารวเสน รูปกายสฺส หานิวุทฺธาทีนํ ปากฏภาวโต วิเสสปจฺจยโต จ ตสฺส ‘‘อาหารสมุทยา’’ติ วุตฺตํฯ ทุกฺขสมุทยกถา นาม วฏฺฏกถาติ ‘‘สจฺฉนฺทราโค’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ ฉนฺทราคคฺคหเณน จ อุปาทานกมฺมาวิชฺชาปิ คหิตา เอวฯ ปฏิปนฺนา โหนฺตีติ อตฺโถฯ วตฺตมานกาลปฺปโยโค เหส ยถา ‘‘กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติฯ ปติฏฺฐหนฺตีติ ปติฏฺฐํ ลภนฺติฯ เกวลิโนติ อิธ วิมุตฺติคุเณน ปาริปูรีติ อาห ‘‘สกลิโน กตสพฺพกิจฺจา’’ติฯ เยน เตติ เยน อวสิฏฺเฐน เต อเสกฺเข ปญฺญาเปนฺตา ปญฺญาเปยฺยุํ, ตํ เนสํ วฏฺฏํ เสกฺขานํ วิย นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ วฏฺฏนฺติ การณํ วฏฺฏนฏฺเฐน ผลสฺส ปวตฺตนฏฺเฐนฯ อเสกฺขภูมิวาโรติ อเสกฺขภูมิปฺปวตฺติฯ

อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สตฺตฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา

[57] สตฺตสุ โอกาเสสูติ รูปปชานนาทีสุ สตฺตสุ โอกาเสสุฯ วุสิตวาโสติ วุสิตอริยวาโสฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ อุทฺเทเสฯ เสสํ นาม อิธ วุตฺตาวเสสํฯ วุตฺตนเยนาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ อุสฺสทนนฺทิยนฺติ อุสฺสนฺนคุณวโต โตสนํ สมฺโมทาปนํฯ คุณกิตฺตเนน ปโลภนียํ เสกฺขกลฺยาณปุถุชฺชนานํ ปสาทุปฺปาทเนนฯ อิทานิ วุตฺตเมว อตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เอตฺตาวตาติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ วเสน สตฺตสุ ฐาเนสุ โกสลฺลทีปเนน เอตฺตเกน เทสนากฺกเมนฯ ตนฺติ อารมฺมณํฯ ธาตุอาทิมตฺตเมวาติ ธาตายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทมตฺตเมวฯ อิเมสุ ธมฺเมสูติ อิเมสุ ชาตาทีสุฯ กมฺมํ กตฺวาติ สมฺมสนกมฺมํ นิฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ เอวเมตฺถ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ วเสน สตฺตฏฺฐานโกสลฺลปวตฺติยา ปเภเทน วิภชิตฺวา ‘‘ติวิธูปปริกฺขี’’ติ ทสฺเสติ ธมฺมราชาฯ

สตฺตฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตวณฺณนา

[58] อธิกํ สวิเสสํ ปยสติ ปยุญฺชติ เอเตนาติ อธิปฺปยาโส, วิสิฏฺฐปโยโคฯ เตนาห ‘‘อธิกปโยโค’’ติฯ อิมญฺหิ มคฺคนฺติ อฏฺฐงฺคิกํ อริยมคฺคมาหฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ อวตฺตมานฏฺเฐนาติ พุทฺธุปฺปาทโต ปุพฺเพ น วตฺตมานภาเวนฯ มคฺคํ ชานาตีติ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย สปุพฺพภาคํ สสมฺภารวิสยํ สผลํ สอุทฺรยํ อริยํ มคฺคํ ชานาติ อวพุชฺฌตีติ มคฺคญฺญูฯ วิทิตนฺติ อญฺเญสมฺปิ ญาตํ ปฏิลทฺธํ หตฺถตเล อามลกํ วิย ปากฏํ อกาสิ, ตถา กตฺวา เทเสสิฯ อมคฺเค ปริวชฺชเนน มคฺเค ปฏิปตฺตีติ ตสฺส มคฺคกุสลตา วิย อมคฺคกุสลตาปิ อิจฺฉิตพฺพาติ อาห ‘‘มคฺเค จ อมคฺเค จ โกวิโท’’ติฯ อหํ ปฐมํ คโตติ อหํ ปฐมมคฺเคน สมนฺนาคโตฯ

สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ